Ngày xửa ngày xưa, ở bản nọ có một bà góa ngày đêm thui thủi làm lụng để lần hồi kiếm sống qua ngày. Một hôm trên đường đi làm, đang lúc khát nước, bà góa thấy một quả quýt to của ai đó đánh rơi liền nhặt và bóc ăn. Về đến nhà, thấy trong người khác lạ, bà mang thai rồi sinh ra một bé trai kháu khỉnh. Chẳng biết đặt tên con thế nào, bà đành gọi nó là Cam Lò.
Thời gian dần trôi, Cam Lò lớn lên đi học và học rất giỏi. Người trong vùng chẳng có ai theo kịp. Tuy học giỏi nhưng Cam Lò cũng rất mải chơi. Mỗi lần bỏ học, nó lại bỏ vào gốc cây rỗng trên đường đi học một hòn đá.
Thấy Cam Lò bỏ học nhiều, thầy giáo hỏi:
- Bỏ học được bao nhiêu ngày rồi? Cam Lò có biết không?
Nó đáp:
- Con biết chứ!
Thầy giáo chưa tin bèn vặn hỏi, Cam Lò chạy thẳng tới cái gốc cây rỗng nhét những hòn sỏi nhỏ mỗi lần bỏ học rồi chui vào đó đếm. Đếm xong, nó về bảo thầy đã bỏ học từng ấy buổi. Thầy nghe nói thì giật mình kinh ngạc và khâm phục trí nhớ của Cam Lò.
Thời gian sau, thấy học trò của mình đã khôn lớn, thầy giáo liền thử tài các trò để sau này còn giao việc. Thầy nói:
- Các trò hãy về nhà tìm trứng gà đực mang tới cho thầy.
Nghe yêu cầu quái gở của thầy, các trò gắng đi tìm nhưng không ra. Cả lớp bấy giờ chỉ có Cam Lò nhỏ nhất nên không phải đi tìm. Các trò lớn tìm mãi không thấy trứng gà đực đành quay về hỏi Cam Lò. Nghe hỏi, Cam Lò nói:
- Cứ lên nương, lấy củ cải trắng đem về cho thầy.
Lũ học trò nghe lời Cam Lò đi lấy củ cải trắng. Về đến nơi, thầy giáo hỏi:
- Ai mách lấy củ cải?
Lũ trò thưa:
- Cam Lò bảo ạ.
Rất khâm phục trí thông mình của Cam Lò nhưng ông thầy vẫn quyết thử thêm lần nữa.
- Các trò hãy đi lấy trứng thuồng luồng về cho thầy ăn.
Lũ trò tìm mãi không được trứng thuồng luồng đành phải quay về hỏi Cam Lò. Cam Lò bảo lũ trò đi lấy quả bí đao trên nương về cho thầy. Thấy vậy, ông thầy lại hỏi:
- Ai bảo các trò biết lấy quả bí này thế?
- Cam Lò ạ - Lũ trò đáp.
Thấy Cam Lò thực sự là một người tài giỏi, thầy định nhường lại việc dạy học cho cậu học trò giỏi để mình được nghỉ ngơi, nhưng Cam Lò không nhận mà cùng mẹ đến kinh thành lập nghiệp. Tiếng lành đồn xa, tiếng dữ đồn xa, chẳng bao lâu vua cũng biết tiếng Cam Lò thông minh, tài giỏi. Sợ một ngày nào đó, người tài giỏi hơn mình sẽ cướp ngôi, vua cho gọi Cam Lò đến nhà để lừa đánh thuốc độc nhằm trừ hậu họa. Trước khi đến nhà vua, Cam Lò đã đoán biết được sự việc nên dặn mẹ:
- Mẹ ở nhà nhớ làm một cái chòi cao, trên đó có chỗ nằm. Khi con ở cung vua về thì buộc ống sáo vào dây lưng, rồi đặt con nằm trên chòi cao và đặt quyển sách trên ngực, nhưng không được khóc, chờ vua chết thì hãy khóc và nói:
“Trời sụt thì có đất thấm
Đất sụt thì biết sống đâu”
Rồi nhờ một người mù, một người què đưa con lên chiếc thuyền nhỏ thả trôi theo dòng sông.
Dặn dò xong, Cam Lò đi tới gặp nhà vua. Uống xong chén rượu độc, biết mình sắp chết. Cam Lò vội cáo lui rồi lên ngựa phi về tới nhà thì chết. Người mẹ y lời làm theo.
Cam Lò về nhà rồi, nhà vua liền cho thằng hầu đi theo thám thính. Đến nơi, thằng hầu thấy Cam Lò đang nằm trên sàn cao, nghe tiếng gió thổi sáo kêu u u, lại thấy gió lật quyển sách, thằng hầu vội chạy về báo cho vua biết rằng Cam Lò chưa chết mà đang nằm đọc sách.
Vua nghe vậy không tin bèn đích thân đến xem. Thấy sự việc quả như lời thằng hầu nói. Vua nghĩ là thuốc độc không có hiệu lực bèn lấy cho gà trống thử. Gà trống uống xong thì rúc đầu vào bờ rào chết, nhưng đuôi gà mắc lại ở ngoài rào, gió cứ thổi qua thổi lại.
Lát sau, vua sai thằng hầu ra xem, thằng hầu về nói:
- Gà không chết đâu, nó còn đang chui rào tìm giun dế đấy.
Vua ra xem thấy quả như thế thật. Chưa tin hẳn, vua lại gọi chó về cho uống thử. Chó uống xong thì lao đầu xuống chuồng lợn chết. Gió thổi làm đuôi chó vẫn rung rung. Vua và thằng hầu ngó xem lại nghĩ rằng chó đang bới chuột dưới chuồng lợn. Bực quá, vua uống một hơi để thử thuốc. Uống xong vua lăn đùng ra chết. Thấy nhà vua phát tang, mẹ Cam Lò lúc ấy cũng bật khóc, vừa khóc bà vừa nói:
“Trời sụt thì có đất thấm
Đất sụt thì biết sống đâu”
Mọi người nghe tiếng khóc ấy liền truyền nhau mãi. Dần dà ai cũng hiểu trời và đất ám chỉ vua và Cam Lò. Nay cả hai đã chết, mọi người rất lo sợ nên càng khóc lóc nhiều hơn.
Về phần mẹ Cam Lò, bà vẫn âm thầm chuẩn bị cho con trai. Bà đưa thi hài Cam Lò lên một chiếc thuyền, thả xuôi theo dòng, nhờ một anh mù, một anh què đi cùng. Anh mù ngồi trước, anh què ngồi sau, không cho dao, cũng không cho sào, thuyền cứ vậy mà theo dòng nước trôi xuôi. Một hôm đang trôi, thuyền vướng vào một sợi dây chăng ngang dòng sông. Anh mù thấy dây cản liền ghé răng cắn đứt. Nhựa cây bắn vào mắt, bỗng nhiên anh thấy sáng ra. Biết là dây thần, anh mù liền lấy nhựa bôi vào chân anh què thì thấy chân anh này lành lặn như cũ. Thấy sự lạ, cả hai người cùng bảo nhau:
- Chạm vào mắt mù thì sáng, chạm vào chân què thì lành. Giờ ta thử chạm vào người chết xem sao.
Bàn xong, hai người bật nắp quan tài lên, lấy nhựa dây thần bôi vào mình Cam Lò. Họ vừa bôi xong. Cam Lò đã vươn vai đứng dậy. Cả ba cùng trở về nhà. Mọi người thấy Cam Lò trở về thì mừng vui khôn xiết và cùng tôn Cam Lò lên làm vua để trị vì đất nước. Nhân gian sống dưới thời Cam Lò làm vua được hưởng ấm no, hạnh phúc rất nhiều.
